Jos van der Lans Weblog

Op je handen zitten
Je hoort het steeds vaker: professionals moeten om op hun handen zitten. De uitdrukking geeft woorden aan een praktijk waarin sociale professionals zich niet – zoals dat klaarblijkelijk in het verleden te veel gebeurde – te snel en te veel over mensen moeten ontfermen. Om dat voor elkaar te krijgen moeten professionals dus de kunst van het op hun handen zitten onder de knie zien te krijgen.
Maar ja, tegelijkertijd moeten ze ‘eropaf’, outreachend werken, nabij zijn, de vraag-achter-de-vraag ontdekken. Die combinatie leidt tot verwarrende toestanden. Zo kan het gebeuren dat professionals in een sociaal wijkteam op basis van steeds terugkerende ondersteuningsvragen op het idee komen dat het wenselijk zou zijn als collega’s van het welzijnswerk een initiatief nemen waarbij lotgenoten elkaar treffen en kunnen helpen. Ho, ho, reageren hun welzijnscollega’s, dat moet dan wel uit de bewoners zelf voort komen. We gaan niet voor hen iets organiseren. Het initiatief moet niet bij het wijkteam liggen, maar bij de mensen om wie het gaat, wij faciliteren dat. Tja, het gevolg is dat er dan meestal niks gebeurt.

De verwarring is ontstaan doordat het nieuwe door de decentralisaties gevoede beleidsdenken een al langer bestaand zelfbeeld van sociale professionals nieuw leven in heeft geblazen - de impliciete overtuiging dat sociale professionals eigenlijk overbodig zouden moeten zijn. Dat is een heel bijzonder professioneel zelfbeeld dat je bij geen enkele andere beroepsgroep aantreft. Artsen zal je nooit op die gedachte betrappen, architecten ook niet, onderwijzers evenmin. Ook maatschappelijk werkers hadden tot ver in de jaren zeventig geen last van deze vorm van zelfkwelling, maar sinds we in die jaren van maakbaarheid van welzijnswerkers zijn gaan spreken heeft zich het idee verspreid dat zij het beste werk leveren als zij zich overbodig maken. De ideale samenleving zou immers een samenleving zijn zonder welzijnswerkers.
Toegegeven, dat is een nobel en altruïstisch streven. Maar erg realistisch is het niet. Een moderne maatschappij kent bijna per definitie zoveel tegenstrijdigheden en ingewikkeldheden waar mensen in vast lopen, dat je er een prachtig beroep van kunt maken om mensen weer vooruit te helpen. De kwestie is dan ook niet of sociale professionals eigenlijk overbodig zouden moeten zijn, de relevante vraag is hoe zij hun dienstbaarheid professioneel vorm geven. En dan zijn ‘eropaf’ en ‘uitgaan van eigen kracht’ heel goed met elkaar te rijmen.

Dienstbaarheid betekent voor de eropaf-professional dat zij (mannen worden steeds spaarzamer in dit beroep) opereert in de leefwereld van mensen, haar kennis, inzicht en deskundigheden ter beschikking stelt en in staat is om een dusdanige relatie met mensen aan te knopen waardoor er beweging in situaties komt, in persoonlijke levens, bij groepen mensen, in buurten en wijken. Haar professionaliteit bestaat er nu juist uit dat zij niet voorschrijft wat er moet gebeuren, maar mogelijkheden schetst. Zij creëert openingen in een blikveld dat door de omstandigheden (schulden, verdriet, handicaps, eenzaamheid, agressie, pech, noem maar op) beperkt is geworden. Zij verrijkt het arsenaal aan mogelijkheden. Maar zij is niet degeen die kiest, zij schrijft geen sociale medicijnen voor. Zij helpt de weg te vinden. Zij is de sociale startmotor, die beweging op gang brengt; de echte motor leveren de mensen waar zij zich mee verbonden heeft. Dat is wat we onder eigen kracht verstaan, mensen bepalen zelf snelheid, richting, tempo van de veranderingen die hen aangaan. Met andere woorden: eropaf-gaan maakt burgerkracht mogelijk.

Burgerkracht is dus niet iets wat mensen louter op zichzelf doen, zonder hulp van buiten, dat is de goedkope en liberale-Rutte-variant. Burgerkacht betekent dat mensen zich al dan niet collectief eigenaar kunnen maken van zaken die hun levens raken, dat ze daar professionals voor kunnen inschakelen zoals wethouders ambtenaren ter beschikking hebben. Dat is waar het in de huidige veranderingen ook om zou moeten gaan. We creëren andere verhoudingen tussen burgers en professionals. Hulpverlening en ondersteuning moeten zich niet langer de dienst laten uitmaken door producten van instellingen, laboratoriummodules of gemeentelijke programma-eisen, maar een uitkomst zijn van een open gesprek tussen professionals en burgers waarin dienstbaarheid de toon zet. De besluitvorming is dan niet meer van boven naar beneden, maar van onderop naar boven.

Het behoeft weinig betoog, dat die realiteit nog ver weg is. Bezuinigingen hebben er voor gezorgd dat nogal wat vormen van hulpverleningsoverleg in het teken van ‘minder’ zijn komen te staan, wat niet direct een goede voedingsbodem is om echte professionele dienstbaarheid ten toon te spreiden. Maar ook idee dat onder sociale professionals zelf leeft, dat zij op hun handen moeten gaan zitten, draagt niet echt bij aan de gewenste omslag. Het is een uitnodiging voor inertie die voor onnodige verwarring heeft gezorgd. Welke professional is dit werk gaan doen om op zijn handen te gaan zitten? Wie legt tijdens verjaardagsfeestjes met fier uit dat hij vooral op zijn handen zit. Niemand! Laten we er dan in hemelsnaam over ophouden.

Deze column verschijnt in juni in het Tijdschrift voor sociale vraagstukken, nr. 2, 2015.