19 mei was ik op uitnodiging van Louis de Mast (actieve GroenLinkser, organisator van van alles-en-nog-wat, mede-initiatiefnemer van de G1000 die in oktober in de Waalstad wordt gehouden) een dag op werkbezoek in Nijmegen, of zoals Louis zijn stad bij voorkeur aanduidt: Wijnegen. Het was een bezoek waar je vrolijk van wordt, omdat het een inkijkje bood in de vele initiatieven die er door mensen genomen worden om zaken zelf te organiseren en het heft in eigen handen te nemen. Zoals Nijmegen in de jaren zeventig en tachtig (en misschien nu nog wel) de woongroepenhoofdstad van Nederland was, zo zou de stad nu ook wel een kunnen uitgroeien tot de sociaal doe-het-zelf hoofdstad van het land. Er gebeurt in ieder geval enorm veel. Hieronder volgt een kleine parade van de bezoeken en gepsrekken die ik deze dag heb gevoerd. De foto’s zijn gemaakt door een uitstekende fotografe, Laura Hendrikx, die opereert onder de naam Méli-Mélo Fotografie. 

Op haar website vindt u overigens ook een leuke fotoreportage van deze dag.

Openluchtpiano’s Nijmegen - De dag begon met het bewonderen van de een van de openluchtpiano’s die in Nijmegen op meerder publieke plaatsen zijn neergezet en waarop mensen op kunnen gaan spelen als ze zich daartoe geroepen voelen. Maar ook worden er optreden van koren op begeleid of andere leuke dingen gedaan. Een ontzettend leuk initiatief dat ook in andere steden is genomen. In Nijmegen is Rhea Elise de grote trekker.

Tegenover het station begon het eerste echte bezoek:

CVJO-Nijmegen - Centrum Voor Jonge Ondernemers ligt pal tegenover het station in Nijmegen, in een (foeilelijk) kantoorcomplex dat al jaren leegstaat. CVJO heeft zich ontpopt tot een succesformule voor startende ondernemers. Het Centrum biedt in een gezellig-functionele ruimte: boostprogramma, werkplek (24/7), collega-ondernemers, Wi-Fi, overlegruimtes, hulp bij administratie, belastingadvies, ondersteuning in structuur en ritme van werkdagen én een groot netwerk. Dit totaalpakket kost slechts € 185,00 (ex. btw) per maand. Inmiddels zijn er in CVJO meer dan 50 ondernemers succesvol gestart. Het netwerk van startende ondernemers is zo hecht, dat zij elkaar als collega's ervaren. Jong ondernemen kan zich het beste ontwikkelen door delen van kennis en samenwerking.

Zorgpioniers - In het CVJO ontmoet ik een van de Nijmeegse zorgpioniers. De Zorgpioniers is een Nijmeegs initiatief van hulpverleners uit het werkveld zelf die de handen ineen hebben geslagen omdat ze geloven dat de hulpverlening meer dichterbij mensen, efficiënter en met betere kwaliteit georganiseerd kan worden. Betrokken, flexibel, deskundig en hulp op maat; vandaar hun slogan: “dichtbij doen wat nodig is.” Niet de organisatie of het systeem staat bij de zorgpioniers centraal, maar de bewoner zelf en zijn / haar behoefte. Ze zoeken creatief naar oplossingen, als het nodig is buiten de bestaande kaders; daarom noemen ze zich pioniers!

Vanaf het station op de OV-fiets dwars door het centrum van de stad naar de hoek van de Sint Jorisstraat met de Canisiussingel voor een bezoek aan het Zelfregiecentrum en J72.

J72 - J72 aan de Sint Jorisstraat 72, op de hoek met de Canisiussingel is een werkplaats in hartje Nijmegen voor ondernemende mensen die willen dromen en waarmaken: samen doe-het-zelven, sociaal ondernemen, jouw droom waarmaken en de stad of de wereld nog mooier. Er is wifi en koffie, en J72 is bijna dagelijks open. Het kost niks, men betaalt door elkaar te helpen.

Zelfregiecentrum - Het Zelfregiecentrum Nijmegen is een samenwerkingsverband van vier Nijmeegse belangenorganisaties: WIG, De Kentering, Onderling Sterk en BWN. Bij het Zelfregiecentrum kun je: anderen ontmoeten, je ervaringen delen met lotgenoten, je ervaringsdeskundigheid inzetten, trainingen volgen om je sterker te voelen, hulpvragen stellen (spreekuren), vrijwilligerswerk doen, zelf een activiteit starten. Daarnaast doet het zelfregiecentrum aan collectieve belangenbehartiging van mensen met een beperking, in adviesraden van de gemeente, clientenraden en acties.
Vervolgens door naar de Waalkade, naar het bijzondere Bed&Breakfast-schip Opoe Sientje.

In het Bed & Breakfast-schip 'Opoe Sientje' ontmoet ik Damiaan Messing, initiatiefnemer van de Walk of Wisdom, een eigentijdse pelgrimsroute van 136 kilometer rondom Nijmegen. (Hij zit in het midden van de foto.) 136 kilometer lopen met telefoon en internet zoveel mogelijk uit om na te denken over je leven en plaats in het grotere geheel. Dat is het concept van de 'walk of wisdom'. De route is het beschouwende broertje van de Nijmeegse Vierdaagse en de eerste pelgrimsroute ter wereld die onafhankelijk is van een bepaalde religie. De route draait om de wijsheid van het leven: de ervaring. De Walk of Wisdom is gïnspireerd door het het idee dat alle mensen onderdeel zijn van dezelfde aarde en veelal dezelfde levensfasen doormaken. Vanuit dat idee is de ambitie een wereldwijde route te realiseren. Op 21 juni worden de eerste 136 kilometer van de route geopend langs de heuvels, rivieren, oude bossen en cultuurlandschappen rondom Nijmegen. Hier worden identiteit en basisrituelen van de Walk of Wisdom ontwikkeld, waarna de route geleidelijk wordt uitgelegd naar de rest van de wereld met behulp van lokale partners. Meer informatie: Walk of wisdom.

Opoe Sientje - Ope Sientje is overigens een wel heel bijzondere Bed & Breakfast. Het is een oud binnenvaartschip met een groot een gezellig ingericht ruim en vier kamers. Elke van de vier B&B-kamer op de Opoe Sientje is anders, elk met een heel eigen sfeer. Ze varieren van de warme 1001 nacht sfeer tot de frisse Op 't water kamer. Er is een Schipperhut en Juttershut. En u kunt zelfs het hele schip afhuren voor een diner en/of feest in 't Ruim met overnachting. Daarnaast is er ook nog een verrassend museum. Ieder kwartaal organiseert ze een nieuwe expositie rond een thema dat verbonden is met de rivier. Er zijn rondleidingen voor alle leeftijden. Lees meer: Opoe Sientje-activiteiten.

Honigcomplex - Vervolgens gaat de tocht naar de voormalige Honig-fabriek aan de Waal. Het Honigcomplex is het grootste complex in het Waalfront en beslaat 33.000 vierkante meter. Het is in ieder geval tot tot 2022 een wervelende hotspot van Nijmegen. Het karakteristieke complex ligt in het westen van de stad en is goed bereikbaar. Je kunt er heerlijk eten en drinken, sporten, winkelen, muziek maken en (veel) meer. Je vindt er kunst, cultuur en er worden wekelijks kleine en grote evenementen georganiseerd. Hier is in de middag nog een ontmoeting met tal van bewonersinitiatieven in de stad en een filosofisch café.

Als ik aan het einde van de dag murw gepraat mijn OV-fiets inlever ben ik ervan overtuigd dat Nijmegen inderdaad de sociaal doe-het-zelf-hoofdstad van Nederland is. Of zijn er steden die menen meer aanspraak te mogen maken op deze titel? Nodig mij uit en ik zoek het voor u uit.

Klik op de afbeelding om je aan te melden.

Op de site socialevraagstukken.nl heeft SCP-onderzoeker Wouter Mensink een mooie bijdrage geschreven over het gebruik van de begrippen systeem- en leefwereld, waarin mijn geschriften een hoofdrol vervullen. Hij vraagt zich af of het onderscheid niet contra-productief is gaan werken. Omdat we de werkelijkheid met deze twee begrippen 'vastzetten' gaan we de werkelijkheid als een soort selffulfilling prohecy ook als zodanig waarnemen en ons handelen daarmee in overeenstemming brengen. Dat is een intelligente kritiek, die tot nadenken stemt.

Maar dan komt Mensink met de volgende remedie:

'..om te beginnen moeten we ophouden te denken in algemene vage termen als 'systemen', 'waarden' en 'bureaucratie'. Laten we eens heel praktisch beschrijven hoe ambtenaren, professionals en burgers zich tot elkaar verhouden. Waar spreken ze elkaar? Zijn er plekken waar ze elkaar regelmatig tegenkomen? Wat voor afspraken maken ze en hoe leggen ze die vast? Op die manier te kijken hoe dit soort actoren onderling netwerken vormen of juist netwerkvorming afhouden, is onderdeel van wat Latour met een aantal andere denkers actor-network theory heeft genoemd. Ongetwijfeld kom je dan ook voorbeelden tegen van professionals die burgers in een bepaald stramien proberen te duwen of overlegmomenten waarop mensen inderdaad verschillende talen spreken. Maar dan is de insteek om precies te beschrijven waar dat aan ligt, in plaats van in algemene dichotomieën te vervallen.'

Ik zal de eerste zijn die zal erkennen dat begrippen als leef- en systeemwereld, bureaucratie abstracties zijn die de werkelijkheid onrecht aan doen. Het zijn interpreterende hulpmiddelen die - Mensink wijst daar terecht op - een eigen leven gaan leiden. Maar het omgekeerde: de werkelijkheid beschrijven zonder begripsmatige duidingen en abstracties is heden ten dage misschien nog wel een grotere illusie. Het riekt naar wat ik voor het gemak maar even als een naief soort empirisme betitel: het idee dat je de werkelijkheid zou kunnen beschrijven en dat van daaruit een soort natuurlijk begrip zou opkomen. Want elke vorm van begrijpen is een vorm van ordenen, van interpreteren en voor je het weet rollen er dan weer abstracties uit je toetsenbord. Dan ordenen we de wereld bijvoorbeeld ineens in netwerken.
Zeker, veel gebruikte begrippen en abstracties moeten, zeker in mode- en trendgevoelig Nederland, waar het napapegaaien tot hogere beleidskunst is verheven, kritisch tegen het licht worden gehouden. Maar je ontmaskert ze niet door ze weg te gummen, maar door zorgvuldig en precies te analyseren, waarom ze kennelijk voor grote groepen mensen tot de verbeelding spreken. En door er - als je meent dat ze de werkelijkheid geweld aan doen - nieuwe begrippen tegenover te stellen.

Klik op de afbeelding hieronder voor de beschouwing van Wouter Mensink.

Systeem- en leefwereld, deel 2: reactie op Jos van der Lans

Ik schreef een bijdrage voor de website SocialeVraagstukken.nl over het filosofische onderscheid tussen systeem- en leefwereld. Dit onderscheid wordt tegenwoordig vaak aangehaald in het publieke, politieke en ambtelijke debat. Ik haalde in mijn bijdrage het werk van Jos van der Lans aan, die meteen een mooie reactieschreef. Ik ben het grotendeels met hem eens, en vind zijn ‘oplossing’ eigenlijk beter dan de mijne.

Van der Lans erkent dat het onderscheid een hulpmiddel is dat een eigen leven is gaan leiden. Hij voegt toe:

Maar het omgekeerde: de werkelijkheid beschrijven zonder begripsmatige duidingen en abstracties is heden ten dage misschien nog wel een grotere illusie. Het riekt naar wat ik voor het gemak maar even als een naïef soort empirisme betitel: het idee dat je de werkelijkheid zou kunnen beschrijven en dat van daaruit een soort natuurlijk begrip zou opkomen.

Ik ben het met hem eens dat empirisme wat naïef kan zijn. Zoals ik mijn bijdrage ook zei is het illusie te denken dat je als onderzoeker als het ware over een kloof naar de werkelijkheid kijkt. Je staat er middenin. Je moet de werkelijkheid altijd een handje te helpen om zich aan je te tonen. Zelfs als je wilt onderzoeken of water zout bevat moet je ingrijpen, bijvoorbeeld door het te verhitten. Zo verdamp je het water en hou je zout over. Je verandert door het onderzoek dus de werkelijkheid, in dit geval door zout en water te scheiden.

Toch kun je denk ik verder komen met beschrijvingen dan Van der Lans suggereert. De filosoof Bruno Latour, die ik aanhaal in mijn bijdrage, zegt, bewust polemisch: als je na een beschrijving nog altijd een verklaring nodig hebt, dan was het een slechte beschrijving. Misschien is dat te kort door de bocht. Wel moet je ervoor waken om niet een verklaring aan de werkelijkheid ‘op te leggen’. Van der Lans lijkt die bezorgdheid te delen, waar hij zegt dat je nieuwe begrippen moet zoeken als je oude begrippen de werkelijkheid geweld aan doen. Je kunt nog meer doen dan dat: in je beschrijving kun je ook de ingrepen meenemen die je als onderzoeker doet. Wat dat betreft kunnen we nog veel van antropologen leren.

Een belangrijke vraag is dan wat voor soort begrippen je gaat gebruiken. Van der Lans suggereert dat het begrip ‘netwerk’ waarmee Latour komt aanzetten in feite ook een abstracties is, net zoals ‘systeemwereld’ en ‘leefwereld’. Dat is zeker waar. In zekere zin zijn alle begrippen abstracties. Van der Lans zegt zelf al dat sommige begrippen de werkelijkheid geweld aandoen, maar de Sloveense filosoof Slavoj Žižek gaat zelfs een stap verder. Hij noemt taal überhaupt ‘gewelddadig’, omdat een enkel woord altijd een sterke versimpeling is van hetgeen waarnaar het verwijst (een appel is echt niet perfect rond). We kunnen dan alleen maar proberen om begrippen te zoeken die zo min mogelijk ingrijpen in wat we bestuderen. Vaak kunnen we heel goed uit de voeten met de begrippen die de mensen die we onderzoeken zelf gebruiken.

In mijn bijdrage stelde ik voor om de begrippen ‘systeemwereld’ en ‘leefwereld’ maar niet meer te gebruiken, omdat ze alleen maar de nadruk vestigen op de kloof tussen ambtenaren, professionals en burgers. Door een kloof steeds maar te benadrukken loop je het risico dat hij alsmaar breder wordt. Maar Van der Lans stelt terecht dat het ook geen oplossing is om er dan maar niet meer over te praten. Of we de kloof nu zelf gemaakt hebben of niet, hij bestaat in zekere zin. Als je een kuil graaft en je wilt dat mensen er niet invallen, dan kun je er maar beter een hek omheen zetten. Erg duurzaam is die oplossing echter niet. Van der Lans heeft een mooiere suggestie. Hij zegt:

je ontmaskert [begrippen en abstracties] niet door ze weg te gummen, maar door zorgvuldig en precies te analyseren, waarom ze kennelijk voor grote groepen mensen tot de verbeelding spreken.

Daarmee kom je in de buurt van wat ook wel een ideeëngeschiedenis heet. Ik sluit me hier graag bij aan: laten we goed analyseren hoe we ertoe gekomen zijn te denken dat er een kloof bestaat tussen burgers en overheid. Daarvoor zouden we wel eens ver terug de tijd in moeten gaan, tot het begin van wat we de ‘moderne tijd’ zijn gaan noemen. Als we er eenmaal uit zijn, dan kunnen we onze begrippen misschien ombuigen tot andere, die minder ingrijpend zijn.