Column Tijdschrift voor sociale vraagstukken | winter 2018 | Laten we ophouden de cliënt/burger ’centraal’ te zetten. Het is een erfenis van decennia misplaatst marktdenken dat we achter ons moeten laten. https://t.co/519reZ393W https://t.co/519reZ393W @socialevraagst

— Jos van der Lans (@josvanderlans) 27 december 2018

Tor mijn verbazing trof ik in het @parool een artikel van mijn hand over het ontstaan van de Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen (tegenwoordig @dekeywonen) 150 jaar geleden. Ik wist van niks, maar dat maakt het niet minder lezenswaardig https://t.co/wF6HE2Nwqp

— Jos van der Lans (@josvanderlans) 30 december 2018

Lees het artikel hier.

We zijn er voor cliënten (burgers)

Zo nu en dan vertoef ik in gezelschap van bestuurders en/of toezichthouders om over belangrijke onderwerpen aangaande de publieke sector te spreken. Je kan er dan bijna vergif op innemen dat het gesprek op enig moment een wending krijgt richting ‘de cliënt/burger’. Want daar doen we het toch allemaal voor. De cliënt/burger is onze legitimatie, onze meetlat, ons geweten, ons houvast, de cliënt/burger is ons alles. Het is een zekerheid die zo’n mate van vanzelfsprekendheid heeft bereikt dat niemand haar zal tegenspreken.

Mijn voorstel is om dat vanaf nu wel te gaan doen. Het is namelijk voor de publieke sector een wezensvreemde gedachte. Het is een uit de profitsector voortgekomen bedrijfsstrategie die er kortweg op neer komt dat je je klanten tevreden stelt, dat ze dan klant blijven, wat goed is voor de omzet, en – niet onbelangrijk – de winst. Dat gedachtegoed is met de introductie van het marktdenken in de jaren tachtig in de publieke sector ingeplant. Het is moeilijk voor te stellen, maar daarvoor ging het er helemaal niet over. En terecht, want het is natuurlijk heel wat anders dat je loyaliteit probeert te bewerkstellingen met een bepaald merk margarine, dan dat je in de publieke sector mensen aan je probeert te binden. In veel gevallen hoef je ze immers helemaal niet vast te houden en is het eerder zaak om zo goed en zo snel mogelijk van ze af te komen.

Inmiddels zijn we weer wat decennia verder en liggen de hoogtijdagen van de marktwerking in de publieke sector al weer enige tijd achter ons, al worstelen we nog dagelijks met de gevolgen ervan (extreme schaalvergroting, controleculturen, detailbeheersing). Er is – sla de trends in managementland er maar op na – weer volop aandacht voor zachte sturingselementen. We spreken niet meer over producten, maar hebben het liever over impact. Besturen doen we niet alleen op harde bedrijfsinformatie, maar ook op waarden. De kilheid van het marktdenken met zijn fixatie op concurrentie en schaalvergroting, begint plaats te maken voor de warmte van samenwerking, openheid, transparantie. Er is zich, zo zou je met wat goede wil kunnen zeggen, een andere sturingstaal aan het ontwikkelen in de publieke sector. Een taal die ontsnapt aan de dominantie van het economisch denken en die meer recht doet aan het feit dat het in de publieke sector uiteindelijk altijd om een uitwisseling gaat tussen mensen. Prima ontwikkeling lijkt mij.

Maar als ze het even niet meer weten, dan komen de bestuurders en toezichthouders toch altijd weer met hun cliënt/burger-waar-alles-om-draait op de proppen. De filosofie van de Heilige Client/Burger lijkt als het ware in hun DNA geprogrammeerd. Een geloofsartikel waar het kennelijk moeilijk afscheid nemen is. Vandaar mijn voorstel om daar vanaf nu maar een goed op door te vragen. Och ja, de cliënt/burger? Wat bedoelt u er precies mee? Wat draait er nu precies om de cliënt/burger? Hoe uit zich dat?

Mensen zullen daar geïrriteerd op reageren, tenminste dat is mijn ervaring. Het tornen aan evidenties maakt je niet direct populair. Maar het is nodig om duidelijk te maken dat de cliënt/burger-dooddoener een mentale blokkade vormt om de publieke sector te ontdoen van een versleten mantra en te voorzien van een nieuwe taal. We hebben een nieuwe vocabulaire nodig dat er op gericht is om woorden te geven aan het feit dat het in de publieke sector niet om consumeren gaat, maar eerst en vooral om het aangaan van doelgerichte betrekkingen.

Uiteindelijk gaat het in de publieke sector om relaties tussen deskundige professionals en niet-professionals (burgers, cliënten, patiënten) met een behoefte. De kunst is om die betrekkingen zo inhoud te geven dat ze publieke doelen optimaal dienen. Die doelen zijn akelig concreet: goed onderwijs, bestaanszekerheid, een rechtvaardige samenleving, inclusie, enzovoort. Daar horen relationele ingrediënten bij als mededogen, deskundigheid, solidariteit, engagement, geïnformeerdheid, geduld en aandacht nog veel meer. Dat type begrippen raken aan de essentie van de publieke sector en daarvoor moeten we dus ook in het spreken, analyseren en vooral ook verantwoorden ruimte voor maken en dat lukt niet als die ruimte in beslag wordt genomen door mythische cliënten of heilige burgers. Weg ermee dus.

Want laten we in de publieke sector vooral ook eens eerlijk zijn. We zijn er voor cliënten/burgers, hou toch op. We doen het om er de kost mee te verdienen, omdat mensen mensen willen helpen, omdat de samenleving er beter door functioneert, omdat we er plezier in hebben en nog vele andere goede en slechte redenen. Het is niet in de laatste plaats, Abraham de Swaan zei het al zo’n dertig jaar geleden, ‘welbegrepen eigenbelang’. Het heeft geen zin dat te maskeren door cliënten/burgers op een troon te blijven tillen die voor niemand nog enige betekenis heeft.

Deze bijdrage verscheen in het Tijdschrift voor sociale vraagstukken, nr. 4/2018.

Wie denkt dat het vormen van wooncoöperaties hip is en helemaal van deze tijd, heeft het mis. In 1868 werd de Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen opgericht voor en door arbeiders. Het is inmiddels honderdvijftigjaar later en de bouwmaatschappij is na vele fusies Woningstichting De Key geworden. Cultuurpsycholoog en publicist Jos van der Lans pleegde een indrukwekkend stukje geschiedschrijving met de eenmalige jubileumuitgave Het begon met dubbeltjes... De geschiedenis van Woningstichting De Key 1868-2018.
Het boek van Van der Lans bestaat uit negen hoofdstukken waarin hij op minutieuze wijze de geschiedenis van De Key en de Amsterdamse volkshuisvesting ontrafelt. Er is aandacht voor de erbarmelijke omstandigheden waarin de arbeiders woonden toen Amsterdam in het begin van de industriële revolutie qua inwonertal uit zijn voegen barstte. Er moesten woningen komen. Er waren drie verenigingen die arbeiderswoningen bouwden, maar die werden geleid door notabelen.
Met steun uit socialistische hoek richtte een groep arbeiders de Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen op. Honderden arbeiders legden wekelijks een dubbeltje opzij om een bouwspaarpot te creëren. Het eerste resultaat was de bouw van de Dubbeltjespanden aan de Mauritskade in 1870. Ook toen kwam overigens de redding van liberale notabelen.
In het hoofdstuk ’Naast de Woningwet’ schetst Van der Lans een beeld van de eerste veranderingen die plaatsvinden op het gebied van de Amsterdamse volkshuisvesting. Door de oprichting van stichting Onze Woning als dochtermaatschappij, weet de Bouwmaatschappij deels de Woningwet te omzeilen.



VAN BUUREN-DYNASTIE
Onze Woning werd in 1919 opgericht door Lucas van Buuren, die nadrukkel ijk zijn stempel drukte op de volkshuisvest ing. Verder is er aandacht voor de gevolgen van de Tweede Wereldoo rlog voor de woningbouw en het huisvest ingsbeleid, en voor de jaren zeventig waarin een groot deel van de Amsterdamse woningvoorraad gesloopt of gerenoveerd moest worden, met groeiend verzet van de bewoners tot gevolg. De Bouwmaat schappij kan alle veranderingen niet het hoofd bieden en is genoodzaakt in 1989 te fuseren met de dochtermaatschappij tot Woningbouwvereniging Onze Woning.
In de laatste hoofd stukken van het maar liefst 320 pagina’s tellende, rijk geïllustreerde boek, schetst Van der Lans een inzicht gevend en soms ontluisterend beeld van de ontwikkelingen in de Amsterdamse volkshuisvesting. Onder invloed van de democratisering en de afbrokkelende verzuiling verandert het speelveld. Tot uiteindelijk begi n jaren negent ig de ’gouden koorden’ tussen woningcorporaties en overheid definitief worden doorgesneden, de zo geheten ’bruteringsoperatie’.

GROOTS EN MEESLEPEND
Van der Lans beschrijft hoe de corporatiesector op elke nieuwe maatschappelijke en polit ieke vraag anticipeerde. De Key bevond zich daarbij vaak in de voorhoede. Groots en meeslepend waren soms de ambit ies. Na het mislukken van de fusie met Het Oosten en de AWV schakelt De Key zelfs nog een tandje bij. De ’eigen’ ontwikkelmaatschappij Principaal. de VPRO onder de ontwikkel aars’, levert pracht ige projecten op. De projectenportefeui!le wordt voor miljarden gevuld, overal worden posities aangekocht. Tot de vast goedcrisis de ballon uit een doet spatten. Ook de gevolgen daarvan, inclusief de afwikkeling van dramatische grondtransacties worden door Van der Lans minut ieus beschreven. In het laatste hoofdstuk wordt beschreven hoe De Key onder leiding van Leon Bobbe ervoor kiest om zich te richten op woonstarters.
Deze jubileumuit gave is zeker geen hagiografie maar een gedegen historische studie waarin 150 jaar volkshuisvesting voorbij komt. Jos van der Lans ontwikkelt zich tot de Lau de Jong van de Nederlandse volkshuisvesting.

Uit: Nul20, december 2018, #97

Burgers die zich actief interesseren voor de publieke zaak en zich daarvoor laten verkiezen en vervolgens verantwoordelijkheid nemen in het openbaar bestuur, moeten zich vervolgens gedeisd houden en hun oren laten hangen naar burgers die juist niet die keuze hebben gemaakt, zich er vaak ook niet op hetzelfde niveau voor interesseren en logischerwijs vaak niet verder kijken dan hun neus, lees belang, lang is. De wereld op zijn kop, aldus de Groningse docent, journalist en publiciste Annemarie Kok in een recent verschenen vlammend betoog waarin zij het opneemt voort de representatieve democratie en de orde van de rechtstaat. Voor deze dociele houding kiezen de gekozen politici overigens vaak zelf, zij willen (moeten!) immers luisteren naar de burgers.

Vilein fileert Kok het alom opklinkende pleidooi voor een totale ‘transitie’ en ‘burgerparticipatie’. Dat klinkt allemaal goed en aardig, zegt ze, maar achter deze door heel politiek Den Haag bejubelde trend schuilen zware bezuinigingen, sentimentele concepten, uitgeklede rechten, miskenning van ons parlementaire stelsel en een overheid die zich steeds kleiner maakt, waardoor zekerheid verschaffende collectieve arrangementen om zeep geholpen worden.Niks loslaten of maatwerk, zo fulmineert Annemarie Kok in het stadsessay Herinneringen aan de rechtstaat. Pleidooi voor serieus openbaar bestuur, maar visie en leiderschap zou de politiek weer moeten tonen. In plaats van de mythe van de alwetende burgers na te streven zou de politiek zichzelf weer serieus moeten nemen en moeten gaan doen waarvoor ze in het leven is geroepen en waarvoor ze ook een goede staat van dienst kan overleggen. Om de herinnering daaraan actief vast te leggen stelt ze ondermeer een interactief museum voor politiek voor. Of dat laatste erg helpt valt te betwijfelen, daarvoor ruikt het toch te veel naar iets wat bewaard moet blijven omdat het buiten de museummuren verleden tijd is geworden. Dat is nu precies wat ze niet bedoelt.

Het is een lezenswaardig en lekker vlot geschreven pamflet, waarvan het bepaald geen kwaad kan als de pleitbezorgers van indirecte, informele of doe-demoncratie er kennis van nemen. Het dwingt namelijk om de verhouding tussen politiek en burgers, tussen directe en representatieve democratie, tussen gekozen en niet-gekozen burgers nog eens goed te doordenken. Het is ook goed om om verlost te worden van die uniformerende categorie ‘burgers’, alsof daar geen enorme wereld van meningsverschillen, onenigheid, wantrouwen, en haat en nijd n voorkomt. Het onderstreept eigenlijk nog eens mijn al vaker ingenomen stelling dat meer burgerpaticipatie niet om minder overheid vraagt, maar eerder om meer overheid of in ieder geval om een andere overheid. Het eenvoudige meer-minder-schema (meer burgers/samenleving, minder overheid/professionals), waarin nogal wat moderne nota’s over burgerschap en democratie op gebaseerd zijn (en waar zij het om precies tegenovergestelde reden ook Annemarie Kok op terugvalt) helpt ons niet echt verder, en is inderdaad een te gemakkelijke reden om fors te bezuigingen en professionele diensten te ontmantelen.

Toch schieten we ook met het pamflet van de Groningse publicist niet heel veel op. Want er is helaas ook een werkelijkheid die Annemarie Kok onbesproken laat. Het woord bureaucratie komt in haar vlotschrift maar twee keer voor en dan alleen nog in citaten van anderen. Dat is erg jammer, want dat is een ook een werkelijkheid van het door haar zo geprezen openbaar bestuur en de rechtstaat. De verzorgingsstaat verrijst als een onvolprezen trofee uit het verleden, die nu door nieuwlichters naar de knoppen wordt geholpen. In werkelijkheid was (en is) er natuurlijk het nodige op aan te merken. Dat ongelijke gevallen gelijk worden behandeld is een reden voor institutioneel wantrouwen. Dat redelijkheid niet meer terug te vinden is in protocollen en procedures is moeilijk verdraagbaar. Dat wat vaak ter oplossing van sociale problemen van mensen nodig is, blijkt binnen de orde van het systeem nogal eens niet mogelijk te zijn. Voor de hand liggende oplossingen blijken vaak het moeilijkste te realiseren. Dat alles vormt een reëel probleem waar veel burgers en professionals tegenaan lopen.

Annemarie Kok heeft gelijk dat burgerparticipatie geen remedie is voor deze kwalen, maar dat is nog geen reden om het hosanna over het openbaar bestuur uit te roepen en pogingen tot (antibureaucratisch) maatwerk als een ontmanteling van de rechtsorde weg te zetten. Daardoor blijft de vraag onbesproken hoe de representatieve democratie en het openbaar bestuur kan ontsnappen aan bureaucratische systemen waarvan niemand de redelijkheid meer kan doorgronden en die bovendien duur en ineffectief zijn. Misschien dat Annemarie Kok zich in een volgend pamflet over deze kwestie kan buigen. Dan kan ze meteen ook in historisch opzicht iets nauwkeuriger analyseren waar de beweging richting burgers waar ze zo weinig vertrouwen in heeft, uit is voortgekomen. Zoals het van politici naief is om zich zelf monddood te verklaren, zo is het net zo kortzichtig om te doen dat de wending naar burgerparticipatie niet meer is dan een Haagse modetrend of tijdelijke blackout van politici en domme bestuurders. Was het maar zo eenvoudig.

Lees hier het stadsessay van Annemarie Kok.

Dinsdag presenteerde De Key het boek dat ik over de geschiedenis van deze woningcorporatie heb geschreven. Die geschiedenis gaat terug tot 1868 toen arbeiders zich verenigden om door het sparen van dubbeltjes zelf woningen te gaan bouwen en uiteindelijk ook te bezitten. Vandaar de naam: Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen. Zij begonnen aan het schrijven van een turbulente geschiedenis, want de corporatie, inmiddels een van de grotere in ons land, is weinig bespaard gebleven. Drie nazaten van de pioniers van het eerste uur ontvingen de eerste exemplaren van het boek. Max Doesburg Lannooij Neefs, achterkleinzoon van Lucas van Buuren, tussen 1900 en 1936 de grote man van de Bouwmaatschappij, die op zijn beurt de zoon was van Johannes van Buuren die de jonge vereniging in 1875 voor een vroege dood behoed heeft, liet in zijn dankwoord weten dat het werk van zijn grootvaders hem nog altijd inspireerde.

Het boek is in een beperkte oplage gedrukt, maar digitaal voor iedereen gratis toegankelijk. Je kunt het boek downloaden op de site van De Key of hier op deze site op de speciale 150-jaar-De-Key-pagina.

Uit de Nieuwsbrief van Huurdersvereniging Arcade:

150 jaar De Key

Zaterdagmiddag 24 november stond Woonstichting De Key stil bij haar 150 jarig bestaan. Genodigden op deze feestelijke middag waren huurders die actief zijn in een bewonerscommissie. Ook de huurdersvereniging Arcade was met een delegatie vertegenwoordigd.

In een zaal hoog in de ADAM toren werd de gasten een gevarieerd programma aangeboden. Na de opening door de directie, kreeg Jos van der Lans het woord. Deze journalist heeft de geschiedenis van De Key in kaart gebracht en gaf hier een uitgebreide presentatie over. Alle hoofdstukken en ook het meest recentelijk toegevoegde hoofdstuk 9, over de tijd rondom de nieuwe koers waarmee De Key zich tot "Specialist voor Woonstarters" doopte, zijn hier te lezen: De geschiedenis van Woonstichting De Key. Arcade speelt uiteraard een rol in hoofdstuk 9, met name onder het kopje "Onvrede Binnen Arcade".
(...)
 De middag werd afgesloten met een borrel op de hoogste etage van de toren waar men onder het genot van een drankje kon genieten van het uitzicht over de stad. 

- Wouter Wester namens Arcade