Transitie

Transitie. Gebruikt u het woord al? Het woord is dit jaar met stip binnengekomen in beleidswoorden-top 10 en staat nu al maanden onbedreigd op nr 1. We beleven een transitie in de jeugdzorg, in de AWBZ, de sociale zekerheid, ja zelfs de woningmarkt, kortom, eigenlijk verkeert de hele verzorgingsstaat ‘in transitie’.
Het is een mooi voorbeeld (het zoveelste overigens) van hoe woorden in ons elastische beleidsjargon tegelijkertijd een urgentie (verandering is nodig!) kunnen uitdrukken, maar deze in dezelfde ademtocht ook meteen weer onschadelijk kunnen maken. Want ja, een transitie. Waarheen? Waartoe? Niemand – behalve beleidsmakers natuurlijk – die het weet.
Deze beleidsneutralisatie is bepaald niet onschuldig. Want het suggereert dat de verandering planmatig zou kunnen verlopen, keurig uitgestippeld aan vergadertafels. Dat is een illusie. We beleven – en de financieel-economische crisis jaagt dat proces alleen maar aan – iets veel heftigers: een regelrecht verval van traditionele instituties. Onze instituties op het terrein van zorgen, verzekeren, leren, werken en wonen zijn te groot, te ver weg, te anoniem, te onpersoonlijk, te procedureel, te omslachtig, te bureaucratisch en bovenal veel en veel te duur. Bovendien worden ze – de uitzonderingen maken hier de regel – geleid door mensen die hun eigen potemonnee belangrijker vinden dan de publieke zaak.

Die crisis overleef je niet met het woord transitie. Vooral niet omdat burgers niet langer machteloos staan tegenover de institutionele orde, maar op alle mogelijke manieren zich met elkaar kunnen verbinden om kritiek te uiten, kennis te delen, nieuwe netwerken te maken, andere organisaties op te richten en alternatieven te bedenken. Dat is ook wat er op steeds meer plekken en met steeds meer initiatieven gebeurt. Moderne informatietechnologie zorgt daarbij voor totaal veranderende mogelijkheden. Zij bevrijdt mensen van hun afhankelijkheid van voorgefabriceerde institutionele oplossingen. Zij kunnen kiezen, reoganiseren, zelforganiseren. Do it ourselves, zo heette het in het themanummer van de Groene Amsterdammer van deze week.
Natuurlijk is dat niet het einde van de instituties. Geen samenleving kan zonder, daar hoeft niet aan te worden getwijfeld. Maar dat er iets wezenlijkers aan de hand is dan een geordende transitie staat buiten kijf. Het gaat om een herontwerp van professionele dienstbaarheid aan de eigen kracht en mogelijkheden van burgers. Dat is weinig anders dan een machtsverschuiving in de richting van burgers zelf. Dat is iets wat in alle institutionele lagen – van uitvoerend tot leidinggevend - verandering van orientaties en van handelingsperspectieven teweeg zal brengen. Grootschaligheid zal omgevormd worden tot zelfsturende eenheden, vertikale kolommen worden platgestampt in horizontale netwerken, burgers worden partner, aandeelhouder, zelfbeslisser.
Dat is geen transitie, dat is een revolutie.

Deze column is deze maand verschenen in Aedes Magazine, nr. 6/2012.

Vandaag mocht ik tussen de NOV-ledenvergadering en een NOV-conferentie een lunchlezing houden over bigsociety.nl - zeg maar het Nederlandse debat over burgerkracht en 'do it yourselves' (zie ook de Groene Amsterdammer van deze week, en dit weblog 20 juni). De NOV is de Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk, zeg maar de verbindende koepel van alle vormen van actief burgerschap en vrijwilligerswerk. Van de beleidsperiferie zijn deze organisaties in het hart van de lokale transitie van de verzorgingsstaat terecht gekomen. Dat is even wennen, maar wel erg fascinerend. Ik sprak dan ook voor een zeer dankbaar publiek. Hieronder een aantal tweets met reacties. Als u op de onderstaande afbeelding klikt, dan kunt u de presentatie in pdf-formaat downloaden.

De Groene Amsterdammer besteedt deze week vrijwel een heel nummer aan het thema "Do it ourselves'. Hieronder de achtergronden.

Overheden treden terug, zelfs in sociaal-democratisch ­bestuurde gemeenten. Ze moeten wel. Niet alleen omdat het Binnenhof bezuinigingen doorschuift naar lokale overheden – dat deden ze in Den Haag altijd al – maar omdat de verzorgingsstaat over de volle breedte topzwaar is geworden. Het gat dat valt leidt tot nieuwe burgerinitiatieven, want de noden en sociale behoeften worden niet kleiner. Misschien zelfs wel groter. Zelfredzaamheid is het toverwoord, op z’n Engels Do It Ourselves.

De journalistieke vraag bij die constatering is hoe de zelfredzaamheid werkt in de praktijk. En of het werkt. Daarvoor moet je het land in. De 22 studenten van de opleiding journalistiek aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (PDOJ Erasmus Academie) gingen voor De Groene Amsterdammer op pad. Op zoek naar nieuwe doe-het-zelvers – niet die van de Gamma, maar maatschappelijk. Ze vonden veel particuliere initiatiefnemers, van buurtzorgers tot consumin­deraars, van bedreigers van het energiekartel tot nieuwe missionarissen, van winkeliers die hun eigen straatje schoon­vegen tot oprichters van illegale crèches. En ze spraken met denkers over sociale weerbaarheid.

Het resultaat is een themanummer over een maatschappij die gelaten de verkiezingsblabla over zich heen laat komen en er zelf van maakt wat er nog van te maken is.

Meer informatie: www.groene.nl of lees mijn visie in www.trouw.nll.

GroenLinks

Als er een open procedure was geweest, had ik mij misschien wel kandidaat gesteld. Waarschijnlijk had mijn campagneteam (onder leiding van Wynand Duyvendak) mij ingefluisterd om me in een tv-interview te laten ontvallen dat wat het onderdeel Links wel uit de naam van de partij geschrapt kan worden. Links is zóóóó oubollig, zou ik gezegd hebben. Kijk naar de krampachtigen en schematisten in de Nederlandse politiek, Samsom en Roemer, de Waldorf en Stadler-muppets van het Binnenhof.

Met een overtuigend historisch exposé (in twee minuten!) zou ik met cijfers uit de doeken hebben gedaan dat een consequent doordachte en creatief uitgewekte groene filosofie de enige legitimatie is om ooit in de regering te belanden. Zie Duitsland, zie Finland, zie die andere landen waar de Groenen zijn doorgestoten tot de macht. Allemaal partijen die de oude ballast van links van zich af hadden geschud.
Natuurlijk ben ik links, zou ik in dat interview met een air van vanzelfsprekendheid gezegd hebben, al jaren..maar ja… wat zegt dat? Wie links is doet duurzaamheid er bij, kijk naar mijn medekandidaten Sap en Dibi. Ik zou op het podium ontploft zijn als – zoals tijdens het eerste lijsttrekkersdebat - mijn tegenstrevers melden dat de een als belangrijkste punt onderwijs (Dibi) noemt en de ander voor gelijke kansen (Sap) gaat. Hallo, allemaal hééééél belangrijk maar bij ons Groenen gaat het toch echt om iets veel wezenlijkers.

Ik zou het verhaal verteld hebben van het Oostenrijkse dorp Gussing dat zelf zijn eigen energie opwekt, ik zou praten over stadslandbouw, lokale markten, energiecoöperaties, Urgunda, trusts, tientallen nieuwe sociale ondernemingen. Nieuwe collectieven, coöperaties, digitale platforms, sociale media. Ik zou mij – allemaal in twee minuten - woordvoerder maken van een beweging die stukje bij beetje de vervreemdende en bureaucratische machten van zich af aan het schudden is, die instituties links laat liggen en die op micro, meso en macroniveau mensen aanmoedigt om met elkaar duurzaamheid en solidariteit vorm te geven.
Dat is de basis van Groen, zou ik zeggen.

Ik zou melden dat daar duizenden en duizenden mensen mee bezig zijn. En ik zou met mijn vinger in de lucht zeggen dat de Groen.nl een partij moet worden die handen en voeten geeft aan dat verlangen, aan die vernieuwing, aan die machtsgreep van burgers.

Ik denk eigenlijk dat ik op zijn minst tweede was geworden. Misschien wel meer.
Maar ja, er was geen open procedure.
En er was geen groene kandidaat.

Deze column staat te lezen in het GroenLinks Magazine van juni 2012

Laat ik vooropstellen dat verkiezingsprogramma's een van de meest vervelende vormen van proza vormen waar een schrijver aan kan beginnen. Ik heb het zelf een keer gedaan, en me sindsdien voorgenomen me nooit meer aan deze ondankbare taak te zetten. Geef mijn portie maar aan fikkie. Daarom past het mij ook niet helemaal om commentaar te leveren op het GroenLinks-verkiezingsprogramma dat op 6 juni het licht heeft gezien. Het ijverige gezelschap slimme GroenLinksers dat zich over deze mistroostige klus heeft gebogen verdient niks dan lof.

En ja, ze hebben een keurig programma afgeleverd. Met een meer dan robuuste groene inhoud, en toch ook oog voor de sociale werkelijkheid en sociale problemen van ons land. Natuurlijk zullen er nog voldoende GroenLinksers zijn die het wat groener willen, een streepje duurzamer of een onsje socialer. Zij zullen de komende weken hun tanden zetten in amendementen, correcties en accentverschillen. Mijn zegen hebben ze, maar in grote lijnen is dit het programma dat bij GroenLinks past. Het is GROEN, LINKS en MODERN.

Een vorm van onvrede

Maar toch bekruipt me een gevoel dat het programma ergens in gebreke blijft. Ik ben er nog niet uit of dat een gevoel is dat ik bij alle programma's heb of dat ik er juist bij GroenLinks in het bijzonder last van heb, omdat ik er in dat opzicht meer van had verwacht. Het is ook een vorm van onvrede die ik nog niet heel precies kan benoemen.

Misschien kan ik dit het beste uitleggen aan de hand van een reactie op het Lente-akkoord van een aantal bedrijven die de laatste jaren enorm succesvol zijn geweest bij de verkoop van zonnepanelen. Mede door de inbreng van GroenLinks was in het Lenteakkoord een verruiming van subsidiemogelijkheden voor individuele burgers afgesproken om daarmee het duurzaam energiegebruik te stimuleren. Maar wie had verwacht dat deze ondernemers het akkoord met een dankbaar applaus zouden onthalen, kwam bedrogen uit. Ze zagen die subsidiemaatregelen totaal niet zitten. Daar zaten ze allerminst op te wachten. Zij waren juist succesvol omdat ze burgers bij elkaar brachten waardoor zij als collectieve kracht op de markt konden opereren en prijzen konden drukken. Lees het verhaal van Urgenda en de wijze waarop collaborative consumerism een markt kan veranderen en mensen in beweging kan brengen. Die beweging zou je moeten stimuleren en vergroten, en dat doe je dus niet met een bureaucratisch systeem van individuele subsidie-uitkeringen.

In dit voorval is – zo denk ik – iets wezenlijks aan de hand. Hier botsen oude maakbaarheidsreflexen met nieuwe krachten die in onze samenleving aan het opkomen zijn. En ik denk dat GroenLinks bij die beweging zou moeten aansluiten en zich er politiek woordvoerder van moet maken. Die ambitie lees ik niet terug in het programma.

Do it yourselves

Mijn indruk is dat we in een samenleving leven waar steeds meer mensen ontevreden zijn dat ze out of control zijn. Dat wil zeggen dat hen de zeggenschap over essentiële zaken van het leven is ontnomen. Dat die in handen is gekomen van trage, bureaucratische instanties, die te groot, te ver weg, te anoniem, te onpersoonlijk, te procedureel, te omslachtig, te bureaucratisch en bovenal veel en veel te duur zijn. En die – de uitzonderingen bevestigen hier de regel – ook nog eens worden geleid door mensen die hun eigen portemonnee belangrijker vinden dan de publieke zaak.

Die crisis bezweer je niet met wat andere accenten of verplaatste subsidiestromen. Temeer niet omdat burgers niet langer machteloos staan tegenover de institutionele orde, maar zich op alle mogelijke manieren met elkaar kunnen verbinden om kritiek te uiten, kennis te delen, nieuwe netwerken te maken, andere organisaties op te richten en alternatieven te bedenken. Dat is ook wat er op steeds meer plekken gebeurt. Moderne informatietechnologie bevrijdt mensen van hun afhankelijkheid van voorgefabriceerde institutionele oplossingen. Zij kunnen kiezen, reorganiseren, zelforganiseren. Do it yourselves, zo heet een binnenkort te verschijnen themanummer van de Groene Amsterdammer (of lees mijn recente bijdrage op de Trouw-opiniesite).

Natuurlijk is dat niet het einde van de instituties. Geen samenleving kan zonder, daarover geen misverstand. Maar dat er iets wezenlijkers aan de hand is staat buiten kijf. Het gaat – kortweg - om een herontwerp van professionele dienstbaarheid aan de eigen kracht van de samenleving. Dat is niets minder dan een machtsverschuiving in de richting van burgers zelf. Dat is iets wat in alle institutionele lagen – van uitvoerend tot leidinggevend - verandering van oriëntaties en van handelingsperspectieven teweeg zal brengen. Grootschalige instituties zullen worden omgevormd tot zelfsturende eenheden, verticale kolommen worden platgestampt in horizontale netwerken, burgers worden partner, aandeelhouder, zelfbeslisser.

Oude en nieuwe walletjes

Als je goed leest zie je veel elementen van dit gedachtegoed terug in het GroenLinks-programma. Het inzicht in deze veranderingen neemt toe. Maar tegelijkertijd blijft het wat halfbakken. Er is nog steeds een schier oneindig vertrouwen in het regelende vermogen van de overheid en instituties en het wordt beleefd gemixt met een opkomend vertrouwen in burgers. Echt uitgekristalliseerd is dat nog niet. Wat dat betreft blijft GroenLinks van oude en nieuwe walletjes eten. Dat is jammer, maar het echt fundamenteel doordenken van de nieuwe verhoudingen tussen burgers, professionals en overheden en de vraag beantwoorden wat voor nieuwe institutionele arrangementen dat vereist is ook wel wat te veel gevraagd voor een verkiezingsprogramma dat in een maand in elkaar gedraaid moest worden.

Misschien moet GroenLinks daar dan maar in de komende regering aan gaan werken.

Deze reactie is ook gepubliceerd op de site van bureaudehelling.nl, het wetenschappelijk bureau van GroenLinks.

Tijdelijk in de tuin, op het terras en in de IJzaal
van 9 juni tot 30 september
in afwachting van de grote opening in 2013

Kleiner en tegelijk groter, dat wordt de vierde Zomer in de Tolhuistuin. Kleiner, omdat we in de tuin geen versterkte muziek meer maken om onze buren niet verder lastig te vallen. Groter, omdat we er opeens een terras en een zaal bij hebben!
De tuin blijft natuurlijk idyllisch en groen, met klein akoestisch podium, en alle ruimte om iets te drinken onder de bomen. Nieuw is het ruime terras aan het IJ met een zelfbedieningsbar. Plus de kleine zaal met podium, bar en aan alle kanten uitzicht over het water.
Het programma is er intiemer, grappiger en vindingrijker van geworden. Geen festival meer met vaste weekendprogrammering. Maar wel een reeks pop-up evenementen, tussen nu en oktober, ook vaak gratis toegankelijk! Elk weekend is er wat te zien, te horen, te eten en te drinken.

Wat mag je de komende maanden verwachten? Een terras met zon van vroeg tot laat, wifi en zelfbedieningsbar, voetbal op grote en kleine schermen, Afro Beat / Throwback Thursdays met DJ360, Danser à Deux, de Pop-Up Farm, Zomergasten, de waslijnbioscoop, Excelsior onder de bomen, de opening van de schommeltuin, Elsje in Wonderland, kunstenaars uit de Helling, een boomhuttenfeest, Outdoor Cinema, Mezrab verhalenavonden en veel meer. Het terras aan het IJ opent zaterdag 9 juni, de tuin volgende week en er is programma in de zaal vanaf juli! Via site, facebook, twitter en nieuwsbrief houden we je op de hoogte.
 
UITNODIGING
OPENING TERRAS AAN HET IJ
Zaterdag 9 juni opent om 14:00 uur het terras aan het IJ en 16:00 uur de video installatie what it seems to be / wat het lijkt te zijn van Sarah Payton. Een onverwacht kijkje door een ouderwetse verrekijker aan het water – maar niets is wat het lijkt te zijn...
Het terras is prachtig gelegen aan het water, met een fijne bar binnen met allerlei lekkers. Vanaf 14 juni elke do t/m zondag geopend van 12- 23 uur.
In de tuin is do t/m zondag de Beeldentuin 'Van onder de Helling naar onder de Bomen' te zien,  doe zaterdag om 16 uur mee met de muzikale flashmob SamenStromen. Daarna gaan we naar Nederland-Denemarken kijken op het terras, woensdag 13 en zondag 17 juni is daar weer EK op groot scherm!

Dochter Lisa (rechts op foto) wint publieksprijs op het jaarlijkse Trend Event van de Hogeschool van de Kunsten in Utrecht (HKU) met de onderneming Stoffig&blik. Op de site wordt het doel als volgt omschreven:

De onderneming Stoffig & blik organiseert projecten aan de hand van commerciële trends in fashion om zo naamsbekendheid te genereren voor kunstenaars. Het project waarmee onze onderneming start is ‘’Design your own cliche bag’’. Het is een milieubewust project wat is ontstaan naar aanleiding van de bezuinigingen binnen de kunstsector. Zie: http://stoffigenblik.tumblr.com/

Afgezien van de voorkant is ons paviljoen verder niet toegankelijk, daar gaat de verbouwing gestaag door. Het duurt allemaal langer dan voorzien. De drie zalen, het restaurant, de dansstudio’s, de expositieruimtes, de foyers en de gangen – ze liggen er strak bij. Nu de verwarmings- en luchtverversingsinstallaties nog. Daar wordt ijverig op gestudeerd. De onderhandelingen met de installateur lopen. Maar de start van dat werk is nog niet vastgelegd, en dus weten we ook de definitieve openingsdatum in 2013 nog niet. Op de site geven we tussendoor vast wat inkijkjes prijs – zoals hierboven. Kijk op http://www.tolhuistuin.nl/de-tolhuistuin/bewoners/paviljoen

AANKONDIGING
Op 4 oktober 2012 organiseert de Eigen Kracht Centrale een speciale bijeenkomst, waarvoor u  van harte bent uitgenodigd. Het motto van de bijeenkomst is ‘Eigen Kracht: van goed idee naar burgerrecht? Visie op een herstelgerichte samenleving’. Niet alleen in Nederland, maar op veel plaatsen in de wereld wordt deze visie op burgerschap onderschreven en in de praktijk gebracht.

Vanaf 1 september 2012 gaat Rob van Pagée, oprichter en een van de huidige bestuurders van de Centrale, zich volledig richten op internationale uitwisseling, training en ontwikkeling. Hij legt daarmee zijn functie als bestuurder neer. Fiet van Beek (foto onder) is vanaf dan bestuursverantwoordelijke. Zij is sinds het begin betrokken bij de Eigen Kracht Centrale. Eerst als onderzoeker vanuit Bureau WESP en sinds 2010 bij de Centrale waar ze vanaf 2011 met Rob van Pagée de raad van bestuur vormde. Deze overgang is voor de Eigen Kracht Centrale aanleiding om stil te staan bij de ontwikkelingen in de samenleving rondom Eigen Kracht.

Meer dan een goed idee
Toen we net na de eeuwwisseling begonnen met Eigen Kracht-conferenties in de jeugdzorg, zagen we dit in eerste instantie als een goede manier om systematisch familie, vrienden en bekenden te betrekken bij plannen die voor kinderen werden gemaakt. Al snel echter bleek de Eigen Kracht-conferentie veel meer dan een ‘goed idee’. Het was ook een noodzakelijke en pijnlijk gemiste verbinding tussen de leefwereld van mensen en de systeemwereld van het stelsel.

Mensen aanspreken op hún oplossingsmogelijkheden was de ontdekking hierbij. Uitwisseling met de Nieuw-Zeelandse bron verdiepte deze visie en maakte duidelijk dat het niet over een hulpverleningsmethode gaat, maar over een burgerrechtenbenadering: burgers met hun mensen dienen als eerste aan zet te zijn.

Herstel versus vergelding
Dat de burgerrechtenbenadering in Nederland zo goed is aangeslagen, laat zien dat het niet iets exotisch is van ver, maar een moderne uitwerking van aloude bekende waarden als bijvoorbeeld nabuurschap. Deze benadering wordt alleen maar belangrijker. Honderden ‘herstelconferenties’ hebben de kracht laten zien van het betrekken van de eigen kring bij wangedrag. De samenleving hanteert het vergeldingsprincipe, maar het herstelprincipe ontbreekt. Dit terwijl confrontatie tussen partijen met hun eigen mensen een indringende en effectieve wijze is om de gevolgen van wangedrag te ervaren en zoveel mogelijk te herstellen wat er is gebeurd.
 
Datum en locatie
‘Eigen Kracht: van goed idee naar burgerrecht? Visie op een herstelgerichte samenleving’ vindt plaats op 4 oktober 2012 vanaf 13.00 uur in de Mozes & Aaronkerk in Amsterdam. 

Programma
Mike Doolan (hoogste ambtenaar jeugd in Nieuw-Zeeland ten tijde van de invoering van Family Group Conferencing) spreekt over wat de wettelijke verankering van Family Group Conference in 1989 voor Nieuw-Zeeland heeft gedaan. Annemieke Wolthuis (onderzoeker Verwey-Jonker Instituut, zojuist gepromoveerd op herstelrecht en kinderrecht) en Lodewijk Asscher (o.a. portefeuillehouder jeugd stadsregio Amsterdam) verlenen ook hun medewerking, zo geeft Asscher zijn visie op een op herstelgerichte samenleving. Daarnaast is er ruimte voor debat o.l.v. publicist en VARA-ombudsman Pieter Hilhorst.

Op woensdagmiddag 27 juni (16.00 -19.00 uur) presenteren Jos van der Lans (publicist), Pieter Hilhorst (Vara ombudsman en columnist) en Mona Keijzer (wethouder te Purmerend en kandidaat kamerlid voor het CDA) op uitnodiging van Wikistad Amsterdam hun visie op “Samenredzaamheid”. Zij gaan daarover met elkaar en met de aanwezigen in gesprek in de Tolhuistuin. Wat betekent dit begrip voor de toekomst van de verzorgingsstaat in tijden van crisis en dramatische bezuinigingen?

Pieter Hilhorst en Jos van der Lans schrijven momenteel samen een boek over de herovering van de publieke zaak door burgers. Mona Keijzer is CDA bestuurder en politica met ruime ervaring op terreinen als de WMO, welzijn, zorg en sport. Zij maakt deel uit van het strategisch beraad van het CDA en is de afgelopen maanden naar voren getreden als een opvallend helder communicerend politicus.

Aanmelden bij Henk van Waveren (henk@vwaveren.nl) of Piet van Diepen (pietvandiepen@planet.nl). Doe het snel want het aantal plaatsen is beperkt.

Het gesprek vindt plaats in de Tolhuistuin, Tolhuisweg 5, 1031 CL Amsterdam. De ingang van ‘Zomer in de Tolhuistuin’ bevindt zich in de bocht van de Buiksloterweg, 5 minuten lopen van de pont.

Wikistad is de stad waarin het heil niet wordt verwacht van de overheid, maar waarin mensen ook nooit aan hun lot worden overgelaten. Een stad die veel van burgers vraagt, maar ook veel aan burgers biedt. (uit Volkskrant-column Pieter Hilhorst, december 2010)

De belangrijkste drijfveer van Wikistad is “om Frankenstein (de bureaucratie) op alle terreinen terug te dringen en burgers weer de ruimte te geven om initiatief te nemen(...). Dat vereist een andere manier van denken en regelen, van beheersen en besturen. Dat is een mentale en politieke revolutie, waarmee we nu een begin kunnen maken” (uit het Eigen Kracht Manifest, december 2010)

Het plaatsen van mijn TSS-column (zie het blog van 1 juni) op de opiniesite van Trouw (waar ik overigens geen enkele hand in heb gehad, er zijn afspraken tussen TSS en Trouw hierover) levert een flink aaantal reacties op. Het artikel besluit met een oproep om met tips en suggesties te komen voor het boek dat ik met Pieter Hilhorst aan het schrijven ben. Heel veel mensen geven daar gehoor aan. De vijf eerste reacties heb ik in mijn weblog (zie maand mei) geplaatst, compleet met links en verwijzingen. Van alle andere reacties vermeld ik hier de verwijzingen en links.

• Jurgen van der Heijden Productie door de burger. Democratischer dan volksvertegenwoordiging. Delft: Eburan, 2011.

• Website van Frans van der Reep . Bringing back Universal Values to the Business Arena www.fransvanderreep.com

• Michael Byrnes, Q-principles. A Visionary Solution of Quantum Economics. 2008 (toegezonden door Tamara van Halm)

• Powerpoint The Liberation of Khaos (toegezonden door Tamara van Halm.

• website Maurice Specht

• Ouderparticipatiecrèches in Nederland

• Frans van der Reep en Dirk de Wit (redactie), Weven en Waven. Op naar digitopia? Utrecht 2010.En: Trend 2: Binnen=buiten

• Meerestein krijgt avonturenspeelplaats (toegezonden door Margot Reesink).

• Via Bram Meulenbeld: www.discussourfuture.org/, Platform voor een Duurzame en Soldiaire Economie en Bank of the future/.

• NatuurSuper. Pluk je buurt. natuursuper.nu

• Ine de Moor, De herontdekking van het collectief. Sociale vraagstukken, maart 2012.

• www.collective-action.info/

• Op deze site kun je kunstenaars en kunstinstellingen helpen hun projecten te realiseren:www.voordekunst.nl/hoe-het-werkt

• Het Stadslab is een atelier voor ontmoetingen, een laboratorium waar creatieve ideeën opbloeien, een broedplaats voor vernieuwing. Opgezet in 2009. Door een grote groep betrokken en creatieve inwoners die Leiden innovatiever, cultureler, spannender en bruisender willen maken. Meer dan 70 actieve leden uit allerlei disciplines zijn inmiddels belangeloos actief in onze projectgroepen, meer dan 300 enthousiaste Leidenaren zijn op andere manieren betrokken. Iedereen is welkom om mee te denken of deel te nemen. Zie: www.stadslableiden.nl.

• Het Gezondheidscoöperatief Nederland stelt gezondheid centraal en biedt zekerheid met een innovatief financieringsproduct. Een financieringsproduct in de vorm van een gezondheidsspaarrekening en een verzekering. Het gezondheidscoöperatief verzorgt informatie en biedt ondersteuning met betrekking tot gezondheidsbevordering door middel van gezondheidsgroepen.

• Er wordt al jaren door ontwikkelingswerkers en locale bevolking in allerlei landen en situaties gewerkt aan een nieuwe vorm voor de economie. In het Engels wordt dit soort werk omschreven als “remunicipalisation of community service providers”. Het gaat vooral om een vorm van arbeidsorganisatie waarin het dienen van het algemeen belang het belangrijkste richtsnoer is. Soms heet het zelfhulp, soms microkrediet, soms scholing en organisatie, soms dekolonisatie, soms emancipatie of empowerment, soms reorganisatie, soms counterparting of soms democratisering. Het Transnational Institute (TNI) en het Municipal Services Project (MSP) en het hebben onlangs op 22 maart 2012 twee boeken gepresenteerd waarin hun onderzoekers minutieus verslag doen van talloze situaties van over de hele wereld, waarin vooral aanvankelijk mislukkende private initiatieven (veelal een of andere vorm van community service provider of nutsbedrijf) toch met succes uit het moeras werden getrokken en succesvol werden teruggegeven aan de echte stakeholders, de municipality. Het ene boek, “Putting water back into public hands” laat in iets meer dan honderd pagina’s zien wat eraan te pas kan komen om een ongestoorde en betaalbare toegang tot water voor iedereen te garanderen, in vijf cases, uit Frankrijk, Maleisië, Tanzania, Argentinië en Canada. (Aan de gebeurtenissen in de UK hebben de auteurs zich kennelijk niet willen branden). Het tweede boek, “Alternatives to privatisation – public options for essential services in the Global South” is een stuk dikker dan het eerste boek. Dit boek is net hernieuwd uitgegeven, in een goedkopere ingenaaide “Africa Edition”. Het bevat drie delen, vijfhonderd pagina’s, veel theorie en voetnoten, en het beschrijft en analyseert ruim 40 cases, variërend van gezondheidszorg tot elektriciteitssector en watervoorzieningen. Gemeenschappelijk aan de cases is dat er alternatieven worden geboden voor de neoliberalistische invalshoek waarin privatisering en winststreven voorop staan. Maar de lezer vindt ook mislukkingen tussen de cases. Hoofdzaak is steeds dat de processen worden geanalyseerd en dat we er wat van opsteken.
  Lees het hele bericht van Jan Bl op Sargasso.

• Tine de Moor, 'De herontdekking van het collectief', geplaatst op Sargasso en Sociale Vraagstukken.

• Societeit Andromeda uit Eindhoven is een ontmoetingsplek die geheel door bewoners/ouderen zelf wordt gerund. In een deel van de buurt Eckart in Eindhoven wonen heel veel senioren. Enkele senioren uit de buurt hadden geïnventariseerd dat er onder senioren grote behoefte was aan ontmoeting in de buurt. Zij hadden een pand op het oog, een oud bankgebouw, dat in bezit is van woningcorporatie Woonbedrijf. Ze besloten zelf een businessplan te schrijven en stapten daar in november 2010 mee naar de corporatie (inclusief de inventarisatie van behoeften die eerder was gedaan). Dat verhaal was zo goed dat de corporatie niet zo maar "nee" kon zeggen. "We willen dat pand van u huren. Wat er binnen gebeurt bepalen we zelf en we willen van de gemeente geen subsidie. Daar willen we niet afhankelijk van zijn." Prachtig voorbeeld, toegezonden door René Kerkwijk.

• Een nieuwe welzijnsaabieder in Eindhoven, Buro Cement, die het roer om heeft gegooid en zijn dienstbaarheid geheel heeft gericht op bewoners uit de wijk. Zie: www.burocement.nl. Ingezonden door René Kerkwijk.

• Trouw: Griekse-aardappelbeweging wint aankracht.  Mooi, maar ook dramatsich voorbeeld van hoe mensen eigen wegen gaan zoeken als het systeem van distributie meedogenloos blijft en niet functioneert. 

 

Mensen willen de zeggenschap terug over zaken die hun levens raken, en vragen om instituties die dat mogelijk maken. Dat is geen goedkope bezuinigingsretoriek; het is het opnieuw toe-eigenen van wat in een grootschalige wereld verloren is gegaan.

Do it yourselves

Mensen die zelf via zonnepanelen of anderszins energie opwekken, gaan, zo blijkt uit onderzoek, veel bewuster, en dus zuiniger, met hun energiegebruik om. Ze laten minder vaak lampen onnodig branden, zetten de computer uit als ze hem niet gebruiken, letten scherper op al die standby-apparaten, kortom: energiegebruik is plotseling niet meer iets wat je overkomt, maar wat je kan beïnvloeden.
Toen een clubhuis in de Rivierenwijk in Utrecht in 2008 zijn poorten dreigde te moeten sluiten vanwege bezuinigingen, sloegen bewonersorganisaties de handen ineen. Ze besloten het gebouw in eigen beheer te gaan exploiteren. Sindsdien loopt het als een trein; sterker, De Nieuwe Jutter, zoals de plek is gaan heten, is levendiger en dynamischer dan ooit.
Hetzelfde gebeurde onlangs in Vierlingsbeek, een kleine bijna krimpgemeente in Brabant. Ook hier moest de bibliotheek sluiten vanwege de bezuinigingen, waarna bewoners de zaak overnamen. Wat een beetje een suffig uitleenpunt was, is nu een energieke ontmoetingsplek geworden waar van alles gebeurt.
Wat deze voorbeelden vertellen is dat het daadwerkelijk toe-eigenen van publieke goederen een positieve invloed kan hebben op het gebruik daarvan. Als je er niks over te zeggen hebt of iets in de schoot geworpen krijgt dan ligt onverschilligheid en consumentisme op de loer. Maar als eigen belangen een plek krijgen in publieke of gezamenlijke belangen dan kunnen ze elkaar op een energieke manier versterken.

Onteigening
Die constatering zal op zichzelf niemand verbazen. Je bent nu eenmaal zuiniger op iets van wat van je zelf is, dan op het bezit van anderen. Wat jezelf hebt verworven staat je nader dan iets wat anderen voor je hebben geregeld. Dat raakt aan intuïtieve kennis.
Maar wie met deze kennis gewapend in onze verzorgingsstaat om zich heen kijkt, komt al snel tot de conclusie dat deze inzichten daar elke relevantie lijken te hebben verloren. Daar is de wereld van het eigen belang geheel losgezongen van de wereld waarin publieke belangen en waarden zijn vormgegeven. Die laatste zijn in een historisch proces van verstatelijking, institutionalisering en professionalisering in handen gesteld van overheden, diensten, instituties, professionals en deskundigen. Daar was – hou me ten goede - ook alle reden toe. Ter bestrijding van uit de 19e eeuw voortkomende grote maatschappelijke problemen als massale armoede, ongezondheid en onwetendheid was een dergelijke staatsopschaling noodzakelijk. En laten we wel wezen: het resultaat mag er zeker zijn.
Het ging eigenlijk pas mis toen in de jaren zeventig/tachtig de eerste schaduwzijden zichtbaar werden - de kosten swingden de pan uit, instituties begonnen bureaucratisch te worden, het was ondoorzichtig en moeilijk beheersbaar. De politieke (en inmiddels goeddeels ontzuilde) elites kozen toen niet voor een strategie waarin eigen belangen weer samen konden vloeien met publieke belangen, maar precies voor het tegenovergestelde. Er groeide een neoliberale consensus die zich vooral richtte op de nadrukkelijkere manifestatie van het eigen belang, zodat deze een macht zou kunnen vormen tegen de bureaucratische (aanbod)organisaties waarin publieke waarden en belangen waren ondergebracht. Het motto werd: marktwerking. Burgers moesten kiezende en kritische consumenten worden en de publieke sector een klantvriendelijke leverancier.
Dat recept heeft niet gewerkt. Integendeel, in plaats van dat mensen zich publieke goederen en waarden weer konden toe-eigenen, kwam juist de onteigening in een stroomversnelling. In plaats van een toenadering tussen eigen belangen en publieke waarden en belangen, groeide de afstand. Instituties dekten zich via fusies in tegen de onzekere gevolgen van de marktwerking en werden zo groot dat ze nagenoeg geheel uit de belevingswereld van burgers verdwenen. En van lieverlee gedroegen burgers zich daar ook naar. Ze betaalden hun betrokkenheid uit met consumentisme en wantrouwen. Zij brachten vooral hun persoonlijke belang in stelling als de publieke sector hun niet naar wens bedienden. De gedachte dat zij ook producenten van de publieke zaak kunnen zijn was hen geheel vreemd geworden.
Dat voelt al heel lang niet goed. Het is niet voor niks dat vrijwel alle vormen van publieke dienstverlening alles in het werk stellen om burgers te betrekken bij de uitvoering van hun taken. Of het nu om scholen gaat, buurten, diensten werk en inkomen – de oproepen tot ouders-, bewoners- of cliëntenparticipatie spatten van het papier af. Wie zich aanmeldt voor een cliëntenraad, kan de volgende dag komen vergaderen. De bedoelingen zijn goed, maar het effect is miniem. Een beetje mogen meedoen in de wereld waar anderen de dienst uitmaken lost geen existentiële problemen op.

Toe-eigening
De huidige economische crisis zet dit sluimerende ongenoegen definitief op scherp. Het systeem kraakt, de publieke dienstverlening stagneert, laat gaten vallen of komt terug op beloftes. Daarmee wordt nadrukkelijker dan ooit duidelijk dat burgers vooral het toekijken hebben. Ze hebben eigenlijk maar bitter weinig zelf in de hand. Als het gaat om wonen zijn ze overgeleverd aan corporaties of projectontwikkelaars en moeten we maar afwachten wat zij te bieden hebben. Als het gaat om zorgen en verzorging zijn burgers afhankelijk van moeilijk toegankelijke zorginstellingen. Als het gaat om verzekeren moeten mensen de mooie verhalen maar geloven van anonieme polisverstrekkers, die vooral uitblinken in kleine lettertjes. Als het gaat om leefomgeving moeten ze maar afwachten tot de dienst groen of wegenonderhoud tijd vrij maakt. Als het gaat om ons voedsel zijn mensen afhankelijk van wat er op het hoofdkantoor van Albert Heijn of een andere grootgrutter wordt besloten.
Deze crisis brengt machteloosheid aan het licht. Burgers zijn weliswaar individuele consumenten geworden, maar de prijs daarvan blijkt dat ze over heel veel zaken die direct aan hun levens raken (en waarvan ze dachten dat het goed geregeld was) nauwelijks iets te zeggen hebben. In feite creëert de crisis de omstandigheden die mensen er toe brengen om zich publieke zaken weer toe te eigenen. Dat is wat in 2008 in Utrecht gebeurde, en onlangs met de bibliotheek in Vierlingsbeek. En wie erop let ziet veel meer van deze initiatieven. Tussen 2009 en 2011 groeide het aantal coöperatieve organisaties met een kleine 40 procent, van zo’n 5400 naar 7500. Zo worden momenteel op vijftien plaatsen in Nederland ‘Broodfondsen’ opgericht. Een Broodfonds is een kleinschalig coöperatief verband, eigenlijk een oervorm van onderlinge verzekering, waarin dertig tot vijftig zelfstandige professionals elkaars ziekterisico afdekken en daarmee het peperdure aanbod van financiële instituties aan hun laars kunnen lappen.
Ook de discussies over Nederlandse varianten op de Engelse Trusts passen in deze trend van het opnieuw toe-eigening van publieke belangen. Op zo’n tien plaatsen in Nederland werkt men nu aan wijkondernemingen, waarin burgers zelf aan het roer staan en op zoek gaan naar vormen waarin zij hun eigen belangen laten samenvloeien met publieke belangen zonder dat ze de macht daarmee overdragen aan publieke instituties. Ze willen het zelf doen. Ze willen het beter doen.

Eigenaarschap
Do it yourselves (het meervoud is cruciaal!!) wordt de nieuwe modekreet. Lokale overheden zijn er nu al als de kippen bij om dit nieuwe beleidsmantra te omhelzen. Het komt ze goed uit: ze moeten immers stevig bezuinigen. Maar het is onwaarschijnlijk naïef om te denken dat dat het enige argument is. Juist in bestuurlijke kringen groeit de overtuiging dat we niet op de oude leest kunnen doorgaan. Dat we afmoeten van de loskoppeling van de private belangen en publieke belangen. En dat we weer vertrouwen moeten organiseren voor organisatievormen waarin deze weer op elkaar betrokken kunnen worden.
Dat heeft grote consequenties. Want de les die we kunnen leren van particuliere energieopwekkers (die zich overigens ook steeds meer in collectieven verzamelen) is dat het niet werkt als goedkoop parool (Wees zuinig met energie!), maar dat daadwerkelijk eigenaarschap cruciaal is. Dat het – om het populair te zeggen – echt hun ding is. Het gaat dus in de eerste plaats om het overdragen van macht, van bevoegdheden, van geld naar kleinschalige verbanden van burgers, waar nieuwe energieke mengvormen ontstaan van particuliere en private belangen.
Die machtsoverdracht is voor het institutioneel-bureaucratisch complex even wennen, het vraagt immers om een totaal andere vorm van besluitvorming, waarin het initiatief niet meer bij het beleidscentrum ligt. Maar dat perspectief toelaten is – zeker voor organisaties op het terrein van wonen, welzijn en zorg - de enige manier om de institutionele crisis te overwinnen. De oude tijden keren niet weer. Het overlaten van de publieke zaak aan grootschalige instituties heeft zijn beste tijd gehad, mensen willen hun zeggenschap terug.
Dat is de nieuwe paradox: do it yourselves vraagt om instituties die dat mogelijk maken.

Deze column verschijnt in het mei/juni-nummer van TSS – Tijdschrift voor sociale vraagstukken.