Om mijn afscheid als columnist luister bij te zetten was mij de eer toebedeeld om als gasthoofdredacteur het themadossier van het eerste nummer van het Tijdschrift voor sociale vraagstukken samen te stellen. Toen mij de vraag werd voorgelegd wist ik meteen waar het dossier rover moest gaan: retro-innovatie. Ik had de term voor het eerst in 2008 horen gebruiken door de Enschedese directeur sociaal domein Hans Weggemans. Ik moest erom lachen, je hoort twee begrippen aan elkaar plakken die toch wat tegenstrijdig lijken.

Maar Hans Weggemans was bloedserieus. Hij gebruikte de aanduiding in verband met het aanstellen van wijkcoaches in de Enschedese vogelaarwijk Velve-Lindehof, die als generalist in de wijk aan de slag waren gegaan. Ze waren alle soorten sociaal werkers ineen. En: ze hadden een mandaat om te handelen, dwars door kokers, loketten en obstakels heen. Dat was nieuw, Enschede was na Leeuwarden de tweede gemeente met deze aanpak, die later de grondslag vormde voor de introductie van sociale wijkteams.

Maar het was ook oud, zo voegde Weggemans er aan toe. De oude maatschappelijk werker deed dat eigenlijk ook allemaal, die deed gewoon alles wat nodig was. Dus wat we in Enschede hier gaan doen, zo vertelde hij, is niet nieuw, maar het is het hernemen van oude werkwijzen in nieuwe omstandigheden. Het is het terugpakken van iets essentieels, dat we in het verloop der moderne tijden hebben opgeknipt, gebureaucratiseerd en over heel veel professionals hebben opgedeeld. Daar worstelen we ruim vijftien jaar later nog steeds mee. Het marktdenken heeft diepe sporen nagelaten. De schaalvergroting is onverdroten verder gegaan. De controlebureaucratie is – hoewel niemand dat wilde - alleen nog maar toegenomen. Veel van wat je in het sociale domein als essentieel zou kunnen beschouwen is daardoor in de verdrukking gekomen.

Maar er is ook een kentering in de maak. Dat maakt retro-innovatie juist nu actueel. De overtuiging dat de periode van marktwerking en bedrijfsmatige aansturing van de sociale sector meer kapot heeft gemaakt dan ons lief is wordt steeds breder gedeeld. De behoefte om een aantal desastreuze effecten ongedaan te maken groeit.

Maar waar zijn we nu precies vervreemd van geraakt? Intuïtief gezien gaat het om zaken als nabijheid, vertrouwdheid, betrouwbaarheid, praktische wijsheid, herkenbaarheid, kleinschaligheid, tijd nemen, continuïteit en ga zo maar door. Allemaal zachte waarden die in de taal van de markt, in de ideologie van efficiency, in de cultuur van de technocratische beheersing naar de marginaliteit zijn verdreven. Door ze in het centrum van onze aandacht te brengen, kunnen we gaan nadenken hoe we deze waarden in onze tijd organisatorisch vorm kunnen geven. Dat is wat retro-innovatie beoogt.

In het themanummer wordt door meerdere auteurs onderzocht wat deze reis van verleden naar de toekomst betekent op verschillende terreinen. Dat heeft een flink aantal spannende artikelen opgeleverd.Met bijdragen van Hans Boutellier, Pieter Hilhorst, Phillip Blond (interview), Marc Rakers, Jet Bussemaker, Margo Trappenburg, Jos de Blok (interview), Toby Witte, Monique Kremer, Radboud Engbersen en van mij zelf.

Je kunt het nummer hier bestellen.