Jos van der Lans Weblog

Vergeet al die drukte over verschuivend geld, nieuwe teams en andere structuren. Volgens publicist en onderzoeker Jos van der Lans is de professional zelf uiteindelijk de kern van de transities. ‘Ben je een productiemedewerker in dienst van een organisatie of ben je in dienst van het probleem zoals dat door een burger wordt ervaren?’

Aanstichter van de transities in het sociaal domein? Jos van der Lans gaat het zelf niet zeggen, maar het rijtje van zijn veelgelezen en besproken publicaties uit het afgelopen decennium laat zich met de wijsheid van nu als een lange aanloop naar de roemruchte 1 januari 2015 lezen.

Koning Burger (2005) ging over het gebrekkige samenspel tussen burgers en professionals. Ontregelen (2008) over de fnuikende uitwerking van bureaucratische systemen op de kwaliteit van professionals. Eropaf! (2010) las als een manifest waarin de professionals weer gingen doen wat ze kunnen en moeten doen. Burgerkracht (2011) problematiseerde de rol van sociale professionals in het activeren van burgers. Sociaal doe-het-zelven (2013, met Pieter Hilhorst) las als erkenning van de kracht van de samenleving. En Decentraal (2014, met Nico de Boer) verkende het nieuwe, o zo lokale sociaal domein.

Nee, Jos van der Lans zou aan de vooravond van de feitelijke transitie moeten spinnen van tevredenheid.

Anno december 2014 lijkt de cruciale vraag of we met de transities alleen de bordjes verhangen of dat de sociale professionals nu echt anders kunnen en gaan werken?
‘Ja, dat is inderdaad een heel goede vraag. Gaan professionals nu anders werken? Ik heb altijd al een soort idee gehad van hoe dat zou moeten doen. Hoe je relaties bouwt, wat de kern van het vak is. Dat heeft te maken met compassie, nabijheid, vertrouwdheid, autonomie. En ik vind dat het systeem, dat organisaties dit type professionaliteit mogelijk moeten maken.’

En, wat is dan je oordeel over de huidige systeemverandering?
‘Het is natuurlijk de belofte van de sociale wijkteams. Ik geloof daar ook in, ik heb het met mijn eigen ogen gezien. In Leeuwarden, in Enschede. Teams met ervaren mensen, een behoorlijke staat van dienst, diverse competenties. En die dan in zo’n wijk kunnen opereren en verbindingen leggen. Dat komt wel in de buurt van wat ik het ideaal vind. Maar goed...’

Maar goed?
‘Nu zie je dus dat die wijkteams in veel gevallen toch weer een technocratische operatie worden. Dat die mensen in die teams lijstjes meekrijgen met wat ze moeten en hoe ze het moeten doen. Met resultaten die ze moeten behalen; dat burgers bijvoorbeeld meer zelf gaan doen. Terwijl het volgens mij zo zou moeten zijn dat je iets maakt wat die burger meer sturingskracht geeft over zijn eigen probleem en dat de professional daar dichtbij zit. Dat burger en professional dus samen organiseren. Dat is een ander gesprek dan een gesprek waarin alles wordt afgemeten. Anders dan “we gaan eerst kijken wat u zelf kan, en daarna....” Dat is het oude organisatiedenken. Deze hele beweging gaat er volgens mij om dat we mensen het idee geven dat ze niet alleen de hoofdverzorger van het probleem zijn, maar ook de eigenaar van de oplossing.’

From God to Guide
Van der Lans kan met verve uitleggen hoe politiek en beleidsmakers transitietaal spreken en ondertussen stiekem toch professionals weer aanhalen om burgers voor de belangen van het systeem te spannen. Hij kijkt met een combinatie van welwillendheid en argwaan naar al die bestuurders en wethouders die in drie, vier jaar tijd ineens allemaal hetzelfde jargon zijn gaan gebruiken. In die laag is nog veel werk te doen, maar daarmee is die professional zelf niet verexcuseerd.

‘Het is mij uiteindelijk te doen om een andere professionele attitude, een ander professioneel gesprek. Bas Bloem (hoogleraar neurologie aan het Radboud UMC, Parkinson- specialist, red.) vind ik daar een mooi voorbeeld van. Die zegt: het gaat om gelijkwaardigheid, het gaat om een vorm van macht geven aan de ervaringsdeskundige. Dat is in zijn geval een patiënt, maar het kan dus ook een cliënt of burger zijn.’

De professional from God to Guide noemt Bloem dat. Bedoel je dat?
‘Ja, en dat betekent in mijn ogen een hogere vorm van professionaliteit. Je bent minder een productiemedewerker in dienst van een organisatie en je bent meer in dienst van het probleem zoals dat door de burger zelf wordt ervaren. Het is heel anders of je namens een instelling of je professie een wijk in gaat of dat je de kennis die je hebt, deelt met degene die je helpt. En dat je, omdat je met andere professionals met een andere deskundigheid samenwerkt, eindelijk kunt erkennen dat de oplossing van iemand anders beter is.’

Het gaat erom hoe je je deskundigheid inzet?
‘Volgens mij hoor je dat te doen door die deskundigheid als het ware te delen met degene die het aangaat. Je probeert een relatie op te bouwen. Ik denk dat dat het cruciale kenmerk is van de professional. De keuzes, de mogelijkheden, de oplossing liggen bij de cliënt. Maar het voeden, het verwerken, het meenemen, dat ligt bij de professional. Daar ligt ook het wonderschone van het vak, lijkt me.’

Lector Lilian Linders zei een aantal nummers terug in Zorg+Welzijn dat het uiteindelijke probleem is dat professionals eigenlijk met de verkeerde motivatie starten. Ze willen mensen helpen.
‘Het is niet dat je dat motief moet afleren. Want het is een heel erg eerlijk en zuiver motief. Maar waar het volgens mij om draait, is dat dit motief wordt omgezet in een maximale professionele attitude. En die attitude betekent onder meer een relativering van jouw macht en een erkenning van de macht van anderen, van de cliënt, van diens netwerk, van andere professionals.’

Confrontatie
Het gaat bij de transities in de kern niet om de verandering van systeem, de verschuiving van geld, van bevoegdheden, zegt Van der Lans. Hoezeer dat nu ook zo mag lijken. Het gaat om de verandering van de professional. Hij noemt de leden van wijkteams in Leeuwarden en Enschede als voorbeeld: de ‘doeners’. Niet eindeloos vergaderen om alle dilemma’s uit te denken, vast te leggen, een nieuw systeem te ontwerpen. Vanzelfsprekend is die attitude bij professionals echter niet, ‘gewoon doen’. Van der Lans vertelt over een bijeenkomst in Utrecht waar hij voorstelde dat de leden van een team, waar gewenst ook met mensen uit de tweede lijn, een app-groepje zouden samenstellen. Want zo’n groepje representeert volgens Van der Lans de basisfilosofie: korte lijnen, elkaar makkelijk bereiken.

Dat lijkt me wel het minste wat je als samenwerkingsverband moet hebben.
‘Ja, dat dacht ik ook. Maar niemand deed het. Want de ene had een telefoon van de instelling waar zij werkte en op zo’n telefoon mocht dat niet. Dat moest eerst gevraagd worden. En de ander zei dat zo’n groepje “een uitwisseling is en dat valt onder ons informatie- en privacyregelement.” Verschrikkelijk.’

Maar waarom heb jij het dan de hele tijd over het systeem dat die professional beknelt, het zit hier toch in die slaafse professionals zelf?
‘Ja, die professional is inderdaad gedisciplineerd in de organisatiecultuur. De angst voor het standje of de reprimande is dus sterker dan de ruimte nu eindelijk eens echt goed te kunnen werken. Maar ja, als je je kinderen op een bepaalde manier opvoedt, dan moet je niet verbaasd zijn als ze zo handelen.’

Kinderen?
‘In zeker opzicht wel, ja. We hebben het – de goeden niet te na gesproken – hier over mensen die in hun opleiding nooit serieus de vraag hebben behandeld wat het betekent om in een organisatie die bureaucratisch is geordend je eigen notie van professionaliteit overeind te houden. Want jouw besef van professionaliteit hoeft dus niet samen te vallen met het idee van professionaliteit van je organisatie. En dan heb je dus zo nodig een confrontatie aan te gaan. Je wilt als professional volgens mij de lijnen met andere kennisdomeinen niet vergrendelen, maar juist openen. Kunnen delen is de kern van sociale professionaliteit. En dat begint met een volstrekt normaal app-groepje.’