Jos van der Lans Weblog

Werkdruk

Vernieuwing heeft altijd onzichtbare vijanden. Je weet eigenlijk niet wat het is; je weet ook niet hoe je het kan aanpakken, maar ondertussen ontnemen ze de zuurstof aan verandering. Werkdruk is zo’n onzichtbare vijand. Hij meldt zich als een onschuldig iets: iedereen heeft het druk, iedereen is druk bezig, er wordt hard gewerkt. Maar ondertussen…. Er zijn sectoren waarin het geld en de leidinggevenden aan de knoppen van de werkdruk draaien. Zij schrijven nauwgezet het aantal productieve uren voor of bepalen hoeveel tijd handelingen kosten. Veel GGZ-instellingen worden op deze wijze geregeerd, en ook de thuiszorg staat erom bekend. Bezuinigingen worden in deze sectoren vrijwel altijd opgevangen door aan de knoppen van de werkdruk te draaien. Nog meer productieve uren, nog sneller handelen, nog eerder afsluiten. Niet toevallig zijn de GGZ en de thuiszorg sectoren waar vernieuwing nauwelijks van de grond komt. Zoals het ook geen toeval is dat bijvoorbeeld Buurtzorg een succes geworden is omdat Jos de Blok c.s. radicaal brak met deze productiedwang: zij gaven de controle over de werkdruk aan de mensen die het werk moesten doen.

Maar nu blijkt dat de vermaledijde werkdruk zich ook aan het nestelen is in de wijklaboratoria waar gewerkt wordt aan de transformatie van het sociaal domein. Je hoort het, je voelt het als je sociale wijkteams aan het werk ziet. Druk, druk, druk. Dat is een onrustbarend teken want wijkteams zouden broedplaatsen van vernieuwing moeten zijn, die juist weten te ontsnappen aan de cultuur van vollopende werkagenda’s en vechten tegen wachtlijsten. De beschuldigende vinger wordt daarbij vrijwel altijd op de buitenwacht gericht, in ieder geval op krachten die buiten de invloedsfeer van de dienstdoende professionals ligt. Het zijn de nieuwe herindicatiedoelstellingen, de verplichte keukentafelgesprekken en/of de toegenomen registratiedwang van de gemeente die het werk disciplineren en de professionals naar adem doen snakken. Het mantra is dan wel ‘ruimte voor professionals’, maar in de dagelijkse praktijk wordt die ruimte in de ogen van de professionals door de buitenwacht voortdurend ingesnoerd.

Maar is dat ook echt het hele verhaal? Nou nee. Het klagen over werkdruk dient namelijk ook een ander doel. Het biedt professionals een ontsnappingsroute om het onbekende en ongewisse op afstand te houden. Wie zegt het al druk te hebben, kan er moeilijk iets bij doen, laat staan iets anders doen en al helemaal niet aan een nieuw professioneel avontuur beginnen. Daarvoor ontbreekt de tijd. En als iedereen die houding aanneemt, ontstaat er een gezamenlijke cultuur die ongebaande wegen systematisch afgrendelt.

Precies om die reden zie je dat veel wijkteams eigenlijk op een andere plek hetzelfde zijn gaan doen. Ze hebben zich weliswaar dichtbij burgers in de wijk genesteld, maar in principe werken ze volgens het bekende stramien. Er komt een melding, ze gaan in gesprek, al dan niet aan de keukentafel, ze vullen de zelfredzaamheidsmatrix in, maken een plan van aanpak, maken een vervolgafspraak….op naar de volgende cliënt. Vroeger deden ze dat vanuit het maatschappelijk werk, of bij MEE, nu doen ze het als lid van een wijkteam. Wie in wijkteams aan professionals de vraag stelt of hun werk nu echt fundamenteel is veranderd, krijgt dan ook opvallend vaak als antwoord dat dat wel meevalt. Andere collega’s, andere setting, misschien dat er wat beter wordt samengewerkt/afgestemd, maar eigenlijk is het niet veel anders.

Probleem is dat de hele operatie er nu juist op gericht was om wel anders te werken. Om sociale netwerken te mobiliseren, om problemen te collectiveren, om burgers bij de organisatie van de zorg te betrekken, om sneller te schakelen met specialisten, om krachten in de wijk te mobiliseren die mede vorm kunnen geven aan solidariteit en zorgzaamheid. Dat was het Grote Avontuur van de wijkteams. Maar dat avontuur kost tijd, kost uitproberen, kost vernieuwingsnieuwsgierigheid, kost alertheid om elkaar bij de nieuwe les te houden, en precies die noodzakelijkheden zijn niet opgewassen tegen de zuigkracht van de werkdruk die iedereen in de richting duwt van het tegenovergestelde: de bekende weg. Zo verwordt de nieuwe hoop van mobiliseren en activeren al snel tot de vertrouwde vorm van zorgen en ondersteuning bieden, zij het in een nieuw jasje.

De stille kracht van de oplopende werkdruk is daarmee de venijnigste tegenstander van de beloften van de decentralisaties. Je leest er ook zelden over in alle mooie beleidsnota’s. Het is vrijwel nooit een onderwerp van gesprek, niet in de teams, niet in de gemeenten. Dat zou - om te beginnen - wel moeten. Maar essentiëler is de les dat vernieuwing haar eigen vijanden tot leven wekt als professionals zich er geen eigenaar van kunnen maken. Als ze bedolven worden onder externe verplichtingen, als eigenlijk onduidelijk is wat er van hen verwacht wordt, als ze eigenlijk geen benul hebben over hoe het anders zou moeten, als ze onvoldoende mogelijkheden en bevoegdheden krijgen aangereikt om echt verschil te maken, als ze geen ruimte hebben, krijgen of nemen om over hun nieuwe werk met elkaar te reflecteren. Precies dat is wat er in veel sociaal wijkteams aan de hand is. Dan doe je wat je altijd al hebt gedaan en zucht je onder de onvermijdelijke werkdruk.●